جمهوری اسلامی در تنگنای کامل؟
https://www.tribunezamaneh.com/archives/350571
پس از گذشت تقریبا هفت سال از خروج ایالات متحده امریکا از توافق هسته ای در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ که ایران را به تسریع برنامه غنی سازی اورانیوم واداشت؛ اعلام رئیس جمهور امریکا در تاریخ ۸ آوریل در کاخ سفید و در حضور نخست وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، مبنی بر آغاز مذاکرات مستقیم با جمهوری اسلامی ایران درباره برنامه هسته ای، فصل جدیدی از دیپلماسی مابین ایالات متحده و جمهوری اسلامی ایران گشوده شد؛ رژیمی که همواره مذاکره مستقیم با دشمن دیرینه اش، آمریکا، را رد کرده بود، به ویژه با توجه به اینکه همین ترامپ در مه ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و از دید تهران، با نقض یک توافق بین المللی، باعث شد ایران برنامه غنی سازی اورانیوم خود را تسریع کند. این اعلام در شرایطی صورت میگیرد که ایران، چه در عرصه داخلی و چه در صحنه بین المللی، تحت فشار شدیدی قرار دارد.
ایران در تنگنای داخلی و خارجی
از منظر سیاست داخلی، حکومت تهران در بن بست قرار گرفته است. سال هاست که اعتراضات مردمی و اعتصابات سراسری کارگران، معلمان، رانندگان کامیون و کارمندان شرکت های مختلف در واکنش به بحران اقتصادی کشور ادامه دارد. نرخ بالای بیکاری در میان جوانان، افزایش نابرابری درآمد، گرانی مواد غذایی، کاهش ارزش پول ملی (ریال) در برابر دلار آمریکا، ودر نهایت تحریم هایی که تاکنون بخش وسیعی از جمعیت ایران را به شدت تحت فشار قرار داده‌اند، نشانه های آشکاری هستند از بحران حادی که رژیم ایران با آن روبروست و عملاً توان ارائه راه حل های مؤثر را ندارد. افزون بر این، فساد گسترده و سوء استفاده از قدرت باعث شده که حکومت، مشروعیت اخلاقی؛ دینی و اجتماعی -سیاسی خود را در میان مردم از دست بدهد و دیگر از جایگاه و احترام عمومی برخوردار نباشد. اکثریت مردم ایران خواهان یک تغییر اساسی در ساختار اجتماعی و سیاسی کشور هستند.
از منظر سیاست خارجی، جمهوری اسلامی ایران در سراسر منطقه خاورمیانه متحمل شکست های سنگینی شده است. محور مقاومت که ایران طی دهه های گذشته با زحمت فراوان ایجاد کرده بود و از ایران تا عراق، سوریه و لبنان امتداد داشت، در شش ماه گذشته با حملات اسرائیل و سقوط بشار اسد در دمشق عملاً از هم پاشیده است. به دستور آیت الله العظمی سیستانی در عراق، قرار است تمام نیروهای شبه نظامی تحت حمایت ایران در ارتش منظم عراق ادغام شوند تا بدین ترتیب به نفوذ ژئوپلیتیک دیرینه ایران در عراق پایان داده شود؛ بویژه با توجه به این که اکثریت مردم عراق حضور و دخالت ایران در امور داخلی کشورشان را دلیل وضعیت وخیم اجتماعی و اقتصادی می‌دانند. در نهایت، فقط زمان است که مشخص خواهد کرد حوثی ها در یمن، به عنوان آخرین متحد ایران در منطقه، تا چه مدت دیگر می‌توانند به دلیل اعتراض به عملیات نظامی اسرائیل در نوار غزه، مسیر کشتیرانی بین المللی در دریای سرخ را مسدود نگه دارند.
همچنین، تهدید صریح رئیس جمهور آمریکا مبنی بر اینکه در صورت عدم تبعیت ایران از خواسته های ایالات متحده برای محدود سازی برنامه هسته ای، «حملات هوایی بی سابقه ای که تاکنون مشابه آن را ندیده‌اند» رخ خواهد داد، دولت ایران را از نظر ژئوپلیتیکی در موقعیتی تدافعی قرار داده است. ازاینرو، اندکی پس از اعلام این موضع از سوی ترامپ، نخستین گفتگوها در تاریخ ۱۲ آوریل در عمان و مذاکرات بعدی در تاریخ ۱۹ آوریل در رم برگزار شد. گفتگوهای بیشتری نیز در آینده پیش بینی میشود.
امکان مداخله نظامی و سناریو های احتمالی آینده
استقرار بمب افکن های رادار گریز دور برد از نوع ب-۲ و ب-۵۲ متعلق به نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا در جزیره دیه گو گارسیا، یکی از پایگاه های دورافتاده بریتانیا در اقیانوس هند، و همچنین اعزام دومین ناو هواپیما بر به نام «کارل وینسون» به منطقه، به وضوح نشان دهنده آن است که در صورت شکست مذاکرات بین ایران و ایالات متحده، احتمال انجام یک مداخله نظامی گسترده علیه ایران افزایش خواهد یافت.
برخی از ناظران، اعضای دولت ترامپ و همچنین نتانیاهو بر این باورند که یک حمله نظامی به تأسیسات هسته ای ایران می تواند منجر به تغییر و سقوط رژیم فعلی شود. آن ها معتقدند چنین حمله ای باعث خواهد شد توده‌های مردم به خیابان ها بیایند، دست به اعتصاب گسترده در صنایع کلیدی چون نفت و فولاد بزنند، و این اعتراضات گسترده، بخش هایی از ارتش، سپاه پاسداران و نیروهای انتظامی را به حمایت از جنبش مردمی ترغیب کرده و نهایتاً به تغییر رژیم منتهی شود. در این رابطه، پرسش اساسی این است که چه کسی می تواند رهبری چنین تغییری را بر عهده بگیرد؟
آیا رضا پهلوی الترناتیوی در مقابل رژیم است؟
رضا پهلوی، پسر شاه ایران که از زمان انقلاب ۱۳۵۷ در خارج از کشور زندگی می‌کند، در سال های اخیر محبوبیتی در میان مخالفان رژیم فعلی در داخل و خارج از کشور به دست آورده است. هواداران او معتقدند که وی تنها آلترناتیو موجود در مقابل رژیم فعلی ایران است و در صورت دخالت نظامی آمریکا و اسرائیل که سال هاست از او حمایت می‌کنند، فرصت خواهد یافت قدرت سیاسی را در دست گیرد. اما این فرضیه قرابت چندانی با واقعیت ندارد. رضا پهلوی نه از کاریسمایی مانند آیت الله خمینی برخوردار است که بتواند انقلابی را از خارج رهبری کند، و نه اکثریت جوان مردم ایران شناخت و یا تمایلی به واگذاری سرنوشت ایران به فرزند شاه سابقی دارند که بیش از ۴۶ سال در رفاه و امنیت در آمریکا زندگی کرده است. تصور اینکه سپاه پاسداران یا ارتش حاضر باشند از او حمایت کنند واو را در بدست گرفتن قدرت در ایران یاری کنند، نیز امری دور از واقعیت است. انتقال قدرت به آیت الله خمینی و همراهانش پس از عزیمت شاه از ایران موقعی صورت گرفت که به فرمان دوست و رفیق دیرینه شاه؛ حسین فردوست؛ ارتشبد نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، رئیس دفتر ویژهٔ اطلاعات و قائم مقام ساواک؛ سران ارتش شاهنشاهی در نامه ای بیطرفی ارتش را در مقابل جریانات سیاسی کشور اعلام کردند و بدین طریق آیت الله خمینی توانست قدرت سیاسی کشور را بدست بگیرد. این فرض که چنین سناریویی دوباره در ایران اتفاق بیفتد دور از ذهن است و این سناریوی تاریخی تکرار نخواهد شد. افزون بر آن، در داخل ایران شخصیت ها و نیروهای سیاسی متعددی وجود دارند که توانایی پیشبرد پروسه دمکراسی و عبور از بحران اقتصادی و سیاسی کشور را دارند. منتهی هواداران رضا پهلوی این واقعیت را کاملا نادیده گرفته اند.
سناریوی دوم می تواند این باشد که سپاه پاسداران، برای حفظ منافع خود، رهبر فعلی آیت الله خامنه‌ای را سرنگون کرده و مستقیماً قدرت را به دست گیرد. اما این به معنای توقف روند پروسه دموکراسی خواهد بود و میتواند ایران را به کره شمالی دیگر در منطقه تبدیل کند، هرچند که بسیاری از مردم ایران از حذف روحانیت از قدرت سیاسی بسیار استقبال خواهند کرد.
سناریوی سوم می تواند آغاز یک جنگ داخلی نظیر سوریه یا لیبی باشد که پیامدهای فاجعه باری برای ایران به همراه خواهد داشت. در چنین حالتی، یکپارچگی و حاکمیت ملی ایران به خطر خواهد افتاد وهمانند سوریه، مسیر برای تجزیه کشور هموار خواهد شد. از منظر برخی بازیگران منطقه ای، از جمله اسرائیل، وجود یک ایران تضعیف شده و چند پاره مطلوب است. اما بی ثباتی ایران می تواند توازن موجود در منطقه را برهم زده و صلح و ثبات خاورمیانه را به شدت تهدید کند.
حمله نظامی احتمالی از سوی آمریکا و اسرائیل، به احتمال زیاد به واکنش های شدید نظامی ایران منجر خواهد شد؛ حملاتی که ممکن است تأسیسات نفتی عربستان و سایر اهداف آمریکایی یا اسرائیلی را هدف قرار دهد. این سناریو، چیزی نیست که هیچ کشور عربی، از مصر تا حاشیه خلیج فارس، خواهان آن باشد. این کشورها از پیامدهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی چنین جنگی در هراس اند، بویژه با توجه به کشتارهای جاری در نوار غزه.
دیپلماسی و سیاست اقتصادی در مقابل تهاجم نظامی
از منظر امروز، به سختی می توان پاسخ داد که آیا دو کشور حاضر خواهند بود بدون از دست دادن وجهه خود در انظار عمومی به مصالحه برسند. با این حال می توان فرض کرد که هر دو طرف رویکردی عمل گرایانه نسبت به مذاکرات در پیش خواهند گرفت تا نقاط مشترک را بیابند و تنش های موجود را کاهش دهند. مذاکرات آغاز شده می تواند سکوی پرشی برای گفت و گویی امنیتی گسترده تر و سودمند برای هر دو طرف باشد تا در نهایت از درگیری نظامی در منطقه جلوگیری شود، هرچند جناح های تندرو در ایالات متحده، اسرائیل و همچنین ایران از رویارویی نظامی هراسی ندارند و آماده اند آن را به هر قیمتی رقم بزنند.
با وجود لفاظی های تند از سوی هر دو کشور، رئیس جمهور ترامپ وعلی خامنه‌ای به خوبی از پیامدهای فاجعه بار یک درگیری نظامی آگاه اند، نه فقط برای کشورهای خود، بلکه برای کل منطقه خاورمیانه. ترامپ به خوبی می داند که عملیات های نظامی شکست خورده ایالات متحده – از عراق گرفته تا افغانستان – میلیاردها دلار هزینه و میلیون ها قربانی برجای گذاشته اند. جنگ با ایران می تواند به مراتب فاجعه بارتر باشد، بویژه با توجه به این که ترامپ در حال حاضر با بحران اوکراین، درگیری در غزه و تنش های تجاری جهانی دست به گریبان است. بنابراین، به نظر نمی‌رسد که او در شرایط فعلی به دنبال تشدید بحران با ایران باشد.
نتایج احتمالی
ایران در چارچوب مقررات بین المللی شفافیت حداکثری و بازرسی از تأسیسات هسته ای خود را خواهد پذیرفت تا تضمین محکمی باشد بر این که به دنبال ساخت سلاح هسته ای نیست. ایران میزان غنی سازی اورانیوم را از ۶۰٪ به ۵٪ کاهش خواهد داد و متعهد خواهد شد که به طور دائمی از غنی سازی در سطح بالا صرف نظر کند و به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه بازرسی های سرزده از مکان های اعلام نشده را بدهد. در نهایت، ایران ذخایر اورانیوم با غنای بالا را به کشور ثالثی منتقل خواهد کرد و برنامه هسته ای خود را صرفاً برای اهداف صلح آمیز و غیرنظامی به کار خواهد گرفت. در مقابل، ایران به دارایی های مالی مسدود شده خود توسط ایالات متحده دسترسی خواهد یافت، امکان صادرات نفت خود را دوباره به دست خواهد آورد و آمریکا نیز تحریم های اولیه و ثانویه علیه ایران را لغو خواهد کرد. کشورهای امضا کننده توافق هسته ای (برجام) شامل روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز از خود آمادگی نشان خواهند داد که بند موسوم به «مکانیسم ماشه» تحریم های سازمان ملل علیه تهران را فعال نکنند.[1]
این سناریوها اما کاملاً در تضاد با خواسته های بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل قرار دارند؛ کسی که خواهان توافقی است که بر اساس آن تأسیسات هسته ای ایران تحت نظارت مستقیم آمریکا بازرسی، برچیده ونابود شوند. دقیقاً همین دیدگاه از سوی حاکمیت کنونی جمهوری اسلامی ایران به طور کامل رد می شود، چراکه چنین خواسته هایی با احتمال بسیار بالا به عنوان تحقیر غیرقابل قبول و نوعی تسلیم در برابر اسرائیل و ایالات متحده تلقی خواهند شد.
خطر شکست مذاکرات میان ایالات متحده و ایران ـ به ویژه اگر برنامه موشکی ایران به عنوان بخش مهمی از مذاکرات هسته ای در دستور کار قرار گیرد ـ بسیار بالا است. در چنین حالتی، احتمال این که اسرائیل از این فرصت برای حمله نظامی به ایران استفاده کند، به شدت افزایش می یابد، بویژه در شرایطی که رژیم تهران هم از نظر نظامی وهم اقتصادی در ضعیف ترین وضعیت خود در سال های اخیر قرار دارد و دیگر از آن جایگاه استراتژیکی که در سال ۲۰۱۵ داشته، برخوردار نیست.
سیاست مهار آمریکا علیه چین و منافع اقتصادی واشنگتن
دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده، سیاستی فراتر از موضوع ایران را دنبال می کند. در چارچوب راهبرد مهار چین که در دهه های گذشته نفوذ اقتصادی قابل توجهی در ایران به دست آورده است، ترامپ در تلاش است تا جمهوری اسلامی ایران را، علی رغم ماهیت شیعی و ایدئولوژی بنیاد گرایانه‌اش، به مدار غرب بازگرداند؛ همانطوریکه مشابه آن در دوران رژیم پهلوی وجود داشت. سیاست کنونی ترامپ در قبال جنگ اوکراین و همچنین امتیازهای آشکار او به تجاوزگر روسیه (از جمله واگذاری کریمه به روسیه) و همچنین سفر برنامه ریزی شده رئیس جمهور آمریکا به هند، نشانه‌های روشنی از سیاست مهار چین توسط ایالات متحده هستند؛ تلاشی برای انزوای این قدرت بزرگ در عرصه ژئوپلیتیک.
از سوی دیگر، وعده های چین مبنی بر سرمایه گذاری ۴۰۰ میلیارد دلاری در بخش های نفت، گاز، پتروشیمی و حمل و نقل ایران تاکنون به طور کامل تحقق نیافته است. همچنین طرح شرکت روسی گازپروم برای سرمایه گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در صنعت گاز ایران نیز تا امروز عملی نشده است.[2]
تمرکز اصلی دونالد ترامپ بر اقتصاد و بویژه احیای اقتصاد آمریکا است. اگرچه وی علاقه خود را به دستیابی به توافقی با ایران ابراز کرده، اما تمرکز او بر منافع اقتصادی آمریکا بدان معناست که هر توافقی باید شامل مؤلفه های اقتصادی قابل توجهی باشد. دولت ترامپ آگاه است که ایران برای بازسازی زیرساخت های فرسوده نفت و گاز خود و همچنین حمایت از بخش های کلیدی دیگر مانند صنعت خودرو سازی داخلی – که اگرچه بزرگ اما آسیب دیده است – به شدت نیازمند سرمایه گذاری خارجی است. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری یافت که در اوایل ماه جاری رئیس جمهور ایران، مسعود پزشکیان، اعلام کرد که رهبر جمهوری اسلامی ایران «با حضور سرمایه گذاران آمریکایی مخالفتی ندارد«
دسترسی شرکت‌ها و کنسرن های آمریکایی به بازار ۹۰ میلیون نفری ایران و بهره برداری از منابع طبیعی دست نخورده‌ی آن کشور از دیگر مؤلفه های اقتصادی مهمی هستند که با منافع اقتصادی کنونی ایالات متحده هم راستا هستند.
با این حال، روی دیگر این استراتژی اقتصادی پرسشی اساسی است: آیا شرکت های آمریکایی با در نظر گرفتن عوامل متعددی از جمله نبود زیرساخت های مناسب در بخش حمل و نقل و انرژی، کمبود شفافیت، و عدم ثبات سیاسی، حاضر خواهند بود که سرمایه گذاری های کلان در اقتصاد بیمار ایران انجام دهند؟
دموکراسی و مسائل حقوق بشر
این که آیا سناریوهای ترسیم شده و نتایج مورد انتظار در رابطه با مذاکرات جاری میان ایران و آمریکا واقعاً قابل تحقق‌اند، تنها یک روی سکه است. روی دیگر سکه اما این است که آیا در این مذاکرات دوجانبه جایگاهی جدی برای روند دموکراتیزه شدن ایران و رعایت حقوق بشر در نظر گرفته خواهد شد یا نه؟ از نگاه امروز، به نظر می رسد دولت ترامپ تمایلی به گنجاندن این موضوعات مهم در روند مذاکرات ندارد. همچنین، اینکه آیا اتحادیه اروپا یا کشورهای عضو اروپای غربی امکان خواهند یافت که موضوعات مربوط به حقوق بشر را در گفت و گوهای آینده وارد کنند، دشوار به نظر می رسد؛ به ویژه با توجه به اینکه حاکمیت کنونی در ایران همواره سعی داشته برنامه هسته ای را از مسائل حقوق بشری جدا نگه دارد. اپوزیسیون ایرانی در خارج از کشور نیز، به عنوان لابی های حقوق بشری، با دشواری های زیادی مواجه خواهند بود تا بتوانند دستور کارهای حقوق بشری خود را وارد روند مذاکرات کنند. در صورت تحقق چنین سناریویی، رژیم جمهوری اسلامی ایران برای سال های بیشتری به بقای خود ادامه خواهد داد، هرچند که هم در عرصه داخلی وهم در سیاست خارجی به پایان راه سیاست های پیشین خود به بن بست رسیده است. با این وجود، حقیقتی انکارناپذیر باقی می ماند: مبارزه مردم ایران برای دموکراسی، تنوع اندیشه، عدالت و احترام به حقوق بشر همچنان ادامه خواهد داشت. پیشبرد روند دموکراتیزه شدن در ایران، تنها در دست مردم ایران است، نه قدرت های خارجی که به دنبال «تغییر رژیم» از طریق اقدام نظامی در این کشور هستند.ـــــــ
[1]۱. تبصره ای که در توافق هسته ای برجام ذکر شده است که طبق آن تمام تحریم های سازمان ملل علیه برنامه هسته ای ایران دوباره اجرایی می‌شوند، در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ منقضی خواهد شد.
[2] ۲. ایران اینترنشنال، مریم سِنایی، آیا یک توافق میان آمریکا و ایران می تواند سرمایه گذاران آمریکایی را به ایران بیاورد؟ ۱۸ آوریل ۲۰۲۵